Συχνές ερωτήσεις για την άνοια

Γράφει η
Παρασκευή Σακκά
Νευρολόγος – Ψυχίατρος, Διευθύντρια Τμήματος Νευροεκφυλιστικών Παθήσεων Εγκεφάλου – Ιατρείου Μνήμης ΥΓΕΙΑ, Πρόεδρος του Εθνικού Παρατηρητηρίου για την Άνοια και τη Νόσο Alzheimer

Τι είναι άνοια;

Ο όρος «άνοια» αναφέρεται σε μια σειρά συμπτωμάτων που προκαλούνται από νοσήματα που καταστρέφουν τα εγκεφαλικά κύτταρα. Τα συμπτώματα αυτά είναι καταρ­χήν απώλεια της μνήμης και ακολούθως διαταραχή των υπο­λοίπων νοητικών λειτουργιών και μείωση της καθημερινής λειτουργικότητας. Πολύ συχνά υπάρχει στο ευρύ κοινό μία σύγχυση των όρων «άνοια» και «Αλτσχάιμερ». Η άνοια είναι ένας περιγραφικός, γενικός όρος, ενώ η νόσος Αλτσχάιμερ είναι συγκεκριμένη ασθένεια, η οποία ευθύνεται για περισσότερες από τις μισές περιπτώσεις άνοιας. Η αμέ­σως επόμενη σε συχνότητα άνοια είναι η αγγειακή άνοια, η οποία προκαλείται από πολλαπλά εγκεφαλικά επεισόδια, μικρά ή μεγάλα. Άλλες μορφές άνοιας οφείλονται σε σπα­νιότερα αίτια όπως η νόσος με σωμάτια Lewy, η άνοια της νόσου Πάρκινσον, οι μετωποκροταφικές άνοιες κ.λπ.

Είναι η απώλεια της μνήμης σύμπτωμα του φυσιολογικού γήρατος;

Στο παρελθόν ήταν κοινή η πεποίθηση ότι η απώλεια μνή­μης είναι φυσιολογικό επακόλουθο των γηρατειών. Στη φυσιολογική διεργασία του γήρατος περιλαμβάνονται και οι δυσκολίες στη μνήμη. Οι φυσιολογικοί ηλικιωμένοι χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να μάθουν και να ανακαλέσουν τις πληροφορίες. Το επίπεδο όμως της μνημονικής λειτουργίας είναι συνολικά επαρκές και τους επιτρέπει να βιώνουν την καθημερινότητά τους χωρίς ιδιαίτερα λειτουργικά προβλήματα. Αντίθετα, η μνήμη και η λειτουργικότητα των ασθενών με νόσο Αλτσχάιμερ είναι ξεκάθαρα επηρεασμένες και επιδεινώνον­ται σταθερά.

Υπάρχουν αναστρέψιμες άνοιες;

Σε πολύ λίγες περιπτώσεις η άνοια εμφανίζεται σαν αποτέλεσμα άλλου υποκείμενου σωματικού νοσήματος  μιας βαριάς ενδοκρινοπάθειας (υποθυρεοειδισμός) ή της έλλειψης από τον οργανισμό συγκεκριμένων βιταμινών και ιχνοστοι­χείων. Η άνοια μπορεί επίσης να αποτελεί σύμπτωμα όγκων του εγκεφάλου ή να είναι αποτέλεσμα τοξικής δράσης στον εγκέφαλο ουσιών (αλκοόλ,  φάρμακα κ.ά). Ψυχικές παθή­σεις, όπως η κατάθλιψη και η γενικευμένη αγχώδης διαταρα­χή μπορεί να προκαλέσουν μνημονικές δυσκολίες. Η ανίχνευση τέτοιων περιπτώσεων δευτερογενούς ανοϊκής συνδρομής έχει σημασία γιατί αντιμετωπίζοντας το υποκείμενο πρόβλη­μα βελτιώνουμε και τα συμπτώματα της άνοιας.

Γιατί είναι σημαντική η έγκαιρη διάγνωση της άνοιας;

Η έγκαιρη και ακριβής διάγνωση έχει σημασία γιατί επιτρέπει την έγκαιρη έναρξη φαρμακευτικής και μη φαρμακευτικής θεραπείας για τον ασθενή και γιατί δίνει στην οικογένεια χρονικά περιθώρια για ενημέρωση, αποδοχή της κατάστασης και προγραμματισμό για το μέλλον.

Τι είναι η άνοια πρώιμης έναρξης;

Η άνοια πλήττει κατά κύριο λόγο άτομα άνω των 65 ετών, όμως περίπου 5% των ατόμων με διάγνωση άνοιας, είναι ηλικίας 40 έως 65 ετών. Η άνοια πρώιμης έναρξης, όπως είναι ο όρος που χρησιμοποιείται για αυτές τις περιπτώσεις, έχει σημαντικές κοινωνικοοικονομικές προεκτάσεις για τις οικογένειες των πασχόντων αφού όταν εμφανίζονται τα πρώτα συμπτώματα, τα άτομα βρίσκονται ακόμη σε παραγωγική ηλικία, με οικογένεια, ανήλικα παιδιά και σημαντικές οικονομικές υποχρεώσεις.

Τι είναι η νόσος Αλτσχάιμερ;

Πρέπει να αναφέρουμε ότι το 98% των πασχόντων από άνοια είναι άνω των 65 ετών. Η νόσος Αλτσχάιμερ είναι μια εκφυλιστική νόσος του εγκεφάλου που ευθύνεται για το 50-60% των περι­πτώσεων άνοιας της μεγάλης ηλικίας. Αρχικό συμπτώματα είναι η έκπτωση της πρόσφατης μνήμης, στη συνέχεια επηρεάζονται σταδιακά και οι άλλες νοητικές λειτουργίες (κρίση, λόγος, προσοχή, ικανότητα προσανατολισμού), αλλά και οι δραστηριότητες της καθημερινής ζωής, δηλαδή οι κοινωνικές σχέσεις, η διαχείριση των οικονομικών, η οδήγηση, η φροντί­δα του εαυτού. Με την πάροδο του χρόνου οι δυσκολίες αυτές γίνονται τόσο σοβαρές, ώστε το άτομο να εξαρτάται ολοκλη­ρωτικά από τους άλλους. Στα παραπάνω προστίθενται κάποι­ες φορές, και διαταραχές στη συμπεριφορά, απάθεια ή επιθε­τικότητα, ψυχοκινητική ανησυχία, διαταραχές ύπνου και όρεξης.

Στον εγκέφαλο των πασχόντων από νόσο Αλτσχάιμερ ανευρίσκονται συσσωρεύσεις παθολογικών πρωτεϊνών όπως είναι οι «γεροντικές πλάκες» του β-αμυλοειδούς και οι «νευροϊνιδιακοί σχηματισμοί» της τ πρωτεΐνης, που εντοπίζονται σε συγκεκριμένες περιοχές που ελέγχουν τις νοητικές λειτουργίες. Αυτή η παθολογική διεργασία έχει σαν αποτέλεσμα την εκφύλιση και το θάνατο εγκεφαλικών κυττάρων με συνέπεια τη μείωση του όγκου του εγκεφάλου, ένα φαινόμενο που καλούμε «ατροφία».

Ποια είναι η συχνότητα  της άνοιας;

Η συχνότητά της αυξάνει με την ηλικία και είναι εξαιρετικά συχνή στις μεγάλες ηλικίες. Το 2% του πληθυσμού ηλικίας 65-74 έτη έχει άνοια, ποσοστό που ανεβαίνει στο 19% για τις ηλικίες 75-84 και στο 40% για τους μεγαλύτερους των 90 ετών.

Ποια είναι τα στάδια της άνοιας;

Από την έναρξη των συμπτωμάτων της άνοιας, μέχρι τα τελικά στάδια, μεσολαβούν κατά μέσο όρο 12 χρόνια. Τα στάδια εξέλιξης είναι τρία, το ήπιο, το μεσαίο και το προχωρημένο στο οποίο ο πάσχων είναι απολύτως εξαρτημένος, αδρανής και ανίκανος να επικοινωνήσει με το περιβάλλον του.

Ποιοι είναι οι κυριότεροι προδιαθεσικοί παράγοντες για  τη νόσο Αλτσχάιμερ;

Οι ακριβείς αιτίες της νόσου Αλτσχάιμερ δεν είναι γνωστές. Οι κυριότεροι μη τροποποιήσιμοι παράγοντες κινδύνου είναι η αύξηση της ηλι­κίας και η γενετική προδιάθεση. Τελευταία πολλαπλασιάζονται αλματωδώς οι επιστημονικές ενδείξεις που συνδέουν τους γνωστούς αγγειακούς παρά­γοντες κινδύνου  (υπέρταση, σακ­χαρώδης διαβήτης, υπερχοληστερολαιμία, παχυσαρκία, κάπνι­σμα) και με τη νόσο Αλτσχάιμερ. Ο έλεγχος των παραγόντων αυτών είναι ευεργετικός τόσο για τον εγκέφαλο όσο και για το καρδιαγγειακό σύστημα.

Είναι  η νόσος Αλτσχάιμερ κληρονομική;

Γενετικοί παράγοντες δύναται να έχουν καθοριστικό ρόλο και να επηρεάζουν την πιθανότητα εμφάνισης της νόσου. Στη σπάνια «οικογενή» μορφή της νόσου Αλτσχάιμερ λιγότερο από το 2% του συνόλου των πασχόντων, υπάρχουν 3 γονίδια που μεταφέρονται από τους γονείς στα παιδιά, με πιθανότητα 50%  και προκαλούν νόσηση σε πολύ νεαρή ηλικία (50, 40 ή και 30 ετών). Γενετικοί προδιαθεσικοί παράγοντες επηρεάζουν σε πολύ μικρότερο βαθμό τη συχνή «σποραδική» μορφή της νόσου η οποία εμφανίζεται σε ηλικία άνω των 65 ετών και από την οποία πάσχει το 98% των ατόμων με άνοια.  Ωστόσο, στην παρούσα χρονική στιγμή, οι γενετικοί αυτοί παράγοντες δεν είναι ούτε πλήρως γνωστοί ούτε τροποποιήσιμοι. Συνολικά, αν και μικρός, ο  κίνδυνος νόσησης των πρώτου βαθμού συγγενών των ατόμων με νόσο Αλτσχάιμερ είναι 3-4 φορές μεγαλύτερος από τα άτομα χωρίς οικογενειακό ιστορικό.

Είναι η νόσος Αλτσχάιμερ θανατηφόρος;

Η φυσική πορεία της νόσου Αλτσχάιμερ οδηγεί τελικά στο θάνατο. Η εκφύλιση του εγκεφάλου αρχικά περιορίζεται σε δομές που σχετίζονται με τη μνήμη και τις νοη­τικές λειτουργίες γενικότερα. Στη συνέχεια όμως επεκτείνεται σταθερά σε ευρύτερες περιο­χές του εγκεφάλου επηρεάζοντας σταδιακά όλες τις λειτουργίες και τα συστήματα του σώματος. Η προσωπικότητα αποδιοργανώνεται και στο τελικό στάδιο της νόσου το άτομο είναι κλινήρες, άλαλο και τελικά καταλήγει συνηθέστερα από λοιμώξεις.

Είναι δυνατή η ακριβής διάγνωση της νόσου Αλτσχάιμερ;

Στα Ειδικά Ιατρεία Μνήμης και Άνοιας, η νόσος Αλτσχάιμερ διαγιγνώσκεται με ακρίβεια έως και 95%. Αρχικά γίνεται κλινική, νευρολογική και ψυχιατρική εκτίμηση και ανάλογα συστήνεται ο παρακλινικός έλεγχος (αιματολογικές και βιοχημικές εξετάσεις, απεικόνιση του εγκεφάλου, προσδιορισμός ειδικών πρωτεϊνών στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό, γενετικός έλεγχος) και οι εξειδικευμένες νευροψυχολογικές δοκιμασίες (τεστ μνήμης και των άλλων νοητικών λειτουργιών). Οι νευροψυχολογικές δοκιμασίες  βοηθούν στη διάγνωση  και στην παρακολούθηση της εξέλιξης της νόσου όπως και στην αξιολόγηση των φαρμακευτικών ή άλλου είδους παρεμβάσεων.

Υπάρχει θεραπεία για τη νόσο Αλτσχάιμερ;

Μέχρι στιγμής δεν υπάρχει ριζική θεραπεία για την νόσο Αλτσχάιμερ. Σήμερα έχουμε στη διάθεσή μας φάρμακα που ελέγχουν τα συμπτώματα της νόσου  ιδίως αν χορηγηθούν στα αρχικά στάδια και διατηρούν επί μακρόν την ποιότητα ζωής των ατόμων με άνοια και των οικογενειών τους. Τα φάρμακα αυτά είναι  οι αναστολείς της ακετυλοχολινε­στεράσης: δονεπεζίλη, ριβαστιγμίνη και γκαλανταμίνη. Ένα επιπλέον φάρμακο, η μεμαντίνη ενδείκνυται για τα προχωρημένα στάδια της νόσου.

Επιπλέον, υπάρχουν φάρμακα και στρατηγικές που μπορούν να ανακουφίσουν την κατάθλιψη, την επιθετικότητα, τον αρνη­τισμό και τις λοιπές προβληματικές συμπεριφορές των πασχόντων. Για περισσότερες πληροφορίες συμβουλευ­θείτε το γιατρό σας.

Υπάρχουν μη φαρμακευτικές θεραπείες για τη νόσο Αλτσχάιμερ;                         

Τα τελευταία χρόνια παγκοσμίως χρησιμοποιούνται μη φαρμακευτικές θεραπείες, οι οποίες απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους ασθενείς που βρίσκονται στο αρχικό ή μέσο στάδιο της νόσου και εφαρμόζονται σε συνδυασμό με τη φαρμακευτική αγωγή. Κοινός στόχος των μη φαρμακευτικών θεραπειών είναι η κινητοποίηση του ασθενούς, η ενίσχυση της αυτονομίας και της καθημερινής λειτουργικότητάς του και η βελτίωση της ποιότητας ζωής τόσο του ίδιου όσο και της οικογένειάς του. Ανάλογα με τις ιδιαίτερες ικανότητες και ανάγκες του ασθενούς, προτείνεται η συμμετοχή του σε προγράμματα:

• Νοητικής ενδυνάμωσης
• Λογοθεραπείας
• Εργοθεραπείας
• Θεραπείας τέχνης
• Σωματικής άσκησης

Τα τελευταία χρόνια, υπάρχουν προγράμματα νοητικής ενδυνάμωσης με τη χρήση των νέων τεχνολογιών. Υπάρχουν ψηφιακές εφαρμογές με ασκήσεις για την εξάσκηση όλων των νοητικών λειτουργιών, στις οποίες μπορούμε να έχουμε πρόσβαση μέσω του υπολογιστή μας, του tablet μας ή του έξυπνου κινητού μας. Έξυπνα λογισμικά με τη μορφή παιχνιδιών κάνουν τη νοητική άσκηση ενδιαφέρουσα και διαδραστική.

Ποια είναι τα συμπεριφορικά και ψυχολογικά συμπτώματα στην άνοια;

Όλα τα άτομα με άνοια εμφανίζουν ένα ή περισσότερα τέτοια συμπτώματα κατά τη διάρκεια της πορείας της νόσου, συνήθως στα πιο προχωρημένα στάδια. Παρουσιάζουν εξάρσεις και υφέσεις και υψηλό ποσοστό υποτροπών. Ανταποκρίνονται σε μη φαρμακευτικούς χειρισμούς αλλά κυρίως σε φαρμακευτική θεραπεία σε συνεννόηση με τον θεράποντα γιατρό και απαιτούν συστηματική ιατρική παρακολούθηση.

Τα συμπτώματα αυτά περιλαμβάνουν:

• επιθετικότητα
• κατάθλιψη
• απάθεια
• αυξημένη κινητική δραστηριότητα, άσκοπη περιπλάνηση
• παραλήρημα και ψευδαισθήσεις
• άρση αναστολών και ακατάλληλες συμπεριφορές
• διαταραχές ύπνου (αϋπνία, υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας)

Τα συμπτώματα αυτά επιβαρύνουν τους φροντιστές και προκαλούν έκπτωση στην ποιότητα ζωής των πασχόντων και των οικογενειών τους. Επιπλέον συντελούν δραματικά στην ιδρυματοποίηση των ατόμων με άνοια και επομένως αυξάνουν σημαντικά το κόστος φροντίδας.