Το νομικό πλαίσιο στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή

Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή είναι ένας τομέας της μαιευτικής γυναικολογίας που γνώρισε εντυπωσιακή εξέλιξη τα τελευταία 30 χρόνια. 

Γράφει ο
Παναγιώτης Σπ. Καραντζής, MD, DRCOG
Μαιευτήρας-Γυναικολόγος
Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών
Επιστημονικός Συνεργάτης Μονάδας Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής ΜΗΤΕΡΑ 

Ήδη, περισσότερα από 1 εκατομμύριο παιδιά έχουν γεννηθεί σε ολόκληρο τον κόσμο από μεθόδους της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Στη χώρα μας, επίσης, χιλιάδες παιδιά έχουν γεννηθεί μέσω της εξωσωματικής γονιμοποίησης, δίνοντας χαρά σε ζευγάρια που σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση θα έμεναν άτεκνα.

Η εξέλιξη της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής προκάλεσε και πλήθος προβλημάτων, νομικής φύσεως κυρίως, που συνήθως δημιουργεί η καθημερινότητα της ζωής των ζευγαριών. Φιλοσοφώντας, η νέα ζωή ερχόμενη σταδιακά έφερε προβλήματα στα οποία εμπλέκονταν πλέον όχι μόνο τα ενδιαφερόμενα ζευγάρια, αλλά και ο ειδικός ιατρός αναπαραγωγής (fertility specialist).

Μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα δεν υπήρχε κανένα πλαίσιο που να θέτει όρια και κανόνες για τη διαχείριση του γενετικού υλικού του άνδρα και της γυναίκας. Επίσης δεν υπήρχαν σαφή πρότυπα λειτουργίας των ΜΥΑ (Μονάδες Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής).

• Οι σχετικά λίγες ΜΥΑ που λειτουργούσαν στην Ελλάδα στις δεκαετίες του ?80 και του ?90 μπορούσαν να λειτουργούν σε ένα απλό διαμέρισμα πολυκατοικίας είτε βέβαια σε νοσοκομείο ή κλινική.
• Δεν υπήρχε όριο ηλικίας στο οποίο μια γυναίκα θα έπρεπε να σταματά ή να της απαγορεύεται να κάνει περαιτέρω προσπάθεια υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.
• Δεν υπήρχε όριο στον αριθμό μεταφερομένων εμβρύων στην μήτρα της γυναίκας.
• Θεωρούνταν κοινή πρακτική η ανάμιξη γενετικών υλικών (με σπέρμα ή ωάρια δότη) προς «βελτίωση των ποσοστών επιτυχίας» των ζευγαριών.
• Η χρήση της έγγραφης συγκατάθεσης για τις ιατρικές πράξεις στον τομέα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής επαφιόταν μόνο στον CπατριωτισμόE και στην ηθική υπόσταση των συναδέλφων ιατρών αναπαραγωγής.
• Έλεγχος για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα, ο ιολογικός έλεγχος (HBsAg – HCV-HIV I-II), η ηλεκτροφόρηση αιμοσφαιρίνης και ο έλεγχος για κυστική ίνωση δεν γίνονταν σαν ρουτίνα, με αποκορύφωμα τις δότριες ωαρίων, στις οποίες να επισημανθεί δεν γινόταν κανένας έλεγχος καταγραφής του αριθμού των κύκλων δωρεάς ωαρίων στους οποίους έχουν υποβληθεί.

Η πρώτη νομοθετική προσέγγιση
Η πρώτη προσπάθεια να μπει τάξη σε όλο αυτό το… ξέφραγο αμπέλι έγινε το Δεκέμβριο του 2002. Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως ο Ν.3089 «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή». Στο νόμο αυτό:

• Έγινε μια πρώτη προσέγγιση του ορισμού ορίου ηλικίας της γυναίκας πέραν του οποίου δεν θα επιτρέπονται περαιτέρω προσπάθειες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, χωρίς όμως πάλι να προσδιορίζεται με σαφήνεια.
• Τροποποιήθηκαν (7 από τα 9 άρθρα) τα άρθρα του Αστικού Κώδικα (1463-1474) που ασχολούνταν με έννοιες της συγγένειας εξ αίματος και εξ αγχιστείας, με την τύχη (χρήση ή μη χρήση) του γενετικού υλικού ή των εμβρύων και της αναγνώρισης του τέκνου που προέκυψε σε περίπτωση θανάτου του ενός συντρόφου.
• Έγινε μνεία για την έννοια της παρένθετης μητέρας και τη διαδικασία της δικαστικής άδειας για τη μεταφορά εμβρύων ξένου γεννητικού υλικού προς την ίδια.
• Έγινε μνεία στη χρήση έγγραφης συγκατάθεσης που αφορά στην τύχη των κρυοσυντηρημένων εμβρύων ή γαμετών εν γένει (ωάρια ή σπέρμα).
• Έγινε μνεία στην έννοια της ανωνυμίας των δοτών γενετικών υλικών (ωαρίων ή σπέρματος).
• Τέλος, ετέθη με σαφή τρόπο ότι είναι δυνατή η προσβολή της πατρότητας του τέκνου που προκύπτει από προσπάθεια υποβοηθούμενης αναπαραγωγής από τον πρώην σύζυγο γυναίκας που υπεβλήθη σε προσπάθεια υποβοηθούμενης αναπαραγωγής με άλλο σύντροφο, όταν από την έκδοση του διαζυγίου τους δεν έχει παρέλθει διάστημα πλέον των 300 ημερών.

Ο Νόμος 3305
Ένα χρόνο αργότερα το 2003 συνεστήθη επιτροπή εμπειρογνωμόνων αποτελούμενη από επιφανείς νομικούς επιστήμονες (όπως ο καθηγητής Γ. Κουμάντος), καθηγητές μαιευτικής – γυναικολογίας (όπως οι Θ. Μαντζαβίνος, Β. Ταρλατζής, Ι. Καραντάνης, ως εκπρόσωποι της Ένωσης Μαιευτήρων – Γυναικολόγων), κλινικούς εμβρυολόγους, μέχρι και ειδικούς επί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το νομικό πλαίσιο, το οποίο παρουσιάστηκε στη Βουλή των Ελλήνων τον Ιανουάριο του 2005, με τη μορφή του περίφημου Νόμου 3305 από τον υπουργό Ν. Κακλαμάνη, αποτελεί ένα από τα πιο άρτια νομικά πλαίσια στην Ευρωπαϊκή Ένωση που διέπουν την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Επίσης, αποτελεί ένα από τα πιο φιλελεύθερα νομικά πλαίσια στην Ευρώπη και τον κόσμο.

Στα 33 άρθρα του ορίζονται με σαφήνεια έννοιες που διέπουν την ανθρώπινη αναπαραγωγή ως επιστήμη, όπως:

• Τι σημαίνει εξωσωματική γονιμοποίηση, ομόλογος και ετερόλογος σπερματέγχυση (IUI), μικρογονιμοποίηση (ICSI), υποβοηθούμενη εκκόλαψη (assisted hatching), τι είναι γαμέτες, τι είναι ζυγώτης, ενδοσαλπιγγική μεταφορά γαμετών (GIFT), τι είναι κρυοσυντήρηση γαμετών και εμβρύων και τέλος τι είναι παρένθετη μητρότητα.
• Ετέθη με σαφήνεια ως ανώτατο επιτρεπτό όριο ηλικίας της γυναίκας για προσπάθεια τεκνοποίησης μέσω μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής το 50ό έτος.
• Ετέθη με σαφήνεια χρονικό όριο κρυοσυντήρησης στο προσφερόμενο γεννητικό υλικό. Συγκεκριμένα το ανώτατο όριο κρυοσυντήρησης σπέρματος και ορχικού ιστού είναι τα 10 χρόνια.
• Στα κρυοσυντηρημένα έμβρυα το ανώτατο όριο διατήρησης είναι τα 5 χρόνια, με δυνατότητα ανανέωσης έως και άλλα 5 έτη. Στα αγονιμοποίητα ωάρια και τον ωοθηκικό ιστό το όριο αυτό είναι 5 έτη.
• Αναφέρθηκαν με σαφήνεια οι απαραίτητες αιματολογικές εξετάσεις στις οποίες πρέπει να υποβληθούν και τα δύο μέρη (βλέπε άνω) πριν από οποιαδήποτε προσπάθεια υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, ακόμα και αν πρόκειται για σπερματέγχυση.
• Τονίζεται με σαφήνεια η απαραίτητη ύπαρξη έγγραφης συναίνεσης των δύο μερών πριν από την προσπάθεια Υ.Α., καθώς και όταν πρόκειται για την αποδοχή και τη δωρεά γενετικού υλικού (ωάρια ή σπέρμα).
• Περιφρουρείται η ανωνυμία του δότη ή της δότριας γενετικού υλικού, των οποίων η συνεισφορά παραμένει αλτρουιστική (καμία οικονομική αξίωση).
• Απαγορεύεται η ανάμιξη γενετικού υλικού (ιδίου και δότη).
• Απαγορεύεται η λήψη γενετικού υλικού από κλινικώς νεκρά άτομα.
• Ορίζονται αδρά οι ελάχιστες προϋποθέσεις ίδρυσης και λειτουργίας των ΜΥΑ, οι οποίες αντιστοιχούν στο minimum που ορίζουν η Ευρωπαϊκή Ένωση, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και η EuropeaSociety of HumaReproductioand Embryology (ESHRE). Μη τήρηση αυτών θα επέφερε βαριά χρηματικά πρόστιμα, μέχρι και αφαίρεση της άδειας λειτουργίας.
• Αντίστοιχα πρότυπα λειτουργίας ετέθησαν και για τις τράπεζες κρυοσυντήρησης γενετικού υλικού.
• Ορίζονταν, τέλος, οι αρμοδιότητες της 9μελούς Ανωτάτης Αρχής Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, η οποία είχε τετραετή θητεία.

Έτσι, σταδιακά άρχισε να μπαίνει μια τάξη στην γενικότερη αυθαιρεσία που επικρατούσε. Όλο και λιγότερες ηλικιωμένες γυναίκες, που γίνονταν μητέρες στα 60 τους, άρχισαν να παρουσιάζονται στα ΜΜΕ με τον CυπερήφανοE γιατρό τους στο πλάι τους. Οι ΜΥΑ άρχισαν να πολλαπλασιάζονται και να φθάνουν αισίως τις 55 σήμερα, με τα 2/3 εξ αυτών στο λεκανοπέδιο Αττικής. Όλο και περισσότερες ΜΥΑ άρχισαν σταδιακά να προσαρμόζονται στις προδιαγραφές της Ανωτάτης Αρχής.

Η Ανωτάτη Αρχή Υ.Α προσέφερε πάρα πολλά και θα προσέφερε ακόμα περισσότερα, αλλά μετά τη λήξη της το 2009 η θητεία της δεν ανανεώθηκε. Μάλιστα η Αρχή αυτή καθεαυτήν τέθηκε σε αδράνεια και μόνο στους τελευταίους μήνες του 2013 αποφασίστηκε και πάλι η επανασύστασή της.

Τα εκκρεμή ζητήματα
Η εφαρμογή του νομικού πλαισίου στην Υ.Α. έβαλε σε τάξη σειρά από εκκρεμή ζητήματα, όμως υπήρξαν και υπάρχουν ακόμη αρκετά που η καθημερινή πρακτική τα έχει αναδείξει σε συχνό… πονοκέφαλο για τους γιατρούς της αναπαραγωγής. Το σημαντικότερο από αυτά είναι η δωρεά ωαρίων και η διακίνησή τους στην αγορά της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.

Τα τελευταία χρόνια η μέση ηλικία των γυναικών που υποβάλλονται σε μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής έχει αυξηθεί εντυπωσιακά με αποτέλεσμα πλέον του 40% των κύκλων των μεγάλων ΜΥΑ να είναι κύκλοι με χρήση ωαρίων δότριας. Η αυξημένη ζήτηση δεν μπορεί, όπως καταλαβαίνει κανείς, να καλυφθεί μόνο από την προσφορά ωαρίων από γυναίκες που βρίσκονται σε διέγερση ωοθηκών και έχουν την τύχη να έχουν σημαντική περίσσεια.

Ο νομοθέτης προσπάθησε να δημιουργήσει ένα μανδύα νομιμότητας για τις επ? αμοιβή δότριες ωαρίων βαφτίζοντας την αμοιβή «αποζημίωση», που φθάνει το συνολικό ποσό των 1.400 ευρώ για απώλεια ωρών εργασίας και μετακίνησης από τον τόπο κατοικίας τους με το ΦΕΚ 670/Απρίλιος 2008, χωρίς όμως ταυτόχρονα να καταργεί το υποχρεωτικό αλτρουιστικό πνεύμα δωρεάς ωαρίων του Ν.3305/2005. Αυτό, λοιπόν, έχει δημιουργήσει έκτοτε μια γκρίζα ζώνη, την οποία ο καθένας ερμηνεύει κατά το δοκούν.

Αυτή η γκρίζα ζώνη έχει προβληματίσει και το δικαστικό σώμα, το οποίο με τις αποφάσεις του στέκεται μάλλον έντονα κριτικά παρά συγκαταβατικά απέναντι στους γιατρούς αναπαραγωγής. Πιστεύουμε ειλικρινά ότι μέχρις ότου λυθεί ή, καλύτερα, ξεκαθαριστεί τι θα θεωρείται πλέον νόμιμο και όχι νομότυπο στο κεφάλαιο που λέγεται δωρεά ωαρίων, θα ελλοχεύει ο κίνδυνος δικαστικής εμπλοκής των γιατρών αναπαραγωγής.

Επίσης, θα πρέπει να διασφαλιστεί πλέον και το γράμμα του νόμου όσον αφορά στον αριθμό των επιτρεπόμενων κύκλων ανά δότρια ωαρίων, που είναι δέκα. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με ένα σύστημα καταγραφής των δοτριών που βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια (registry) και στο οποίο θα έχουν πρόσβαση όλες οι ΜΥΑ.

Η Ελληνική Εταιρεία Ιατρών Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής με πρόεδρο τον κ. Θ. Μαντζαβίνο, σε συνεργασία με τη νέα διορισμένη Ανωτάτη Αρχή Υ.Α., πιστεύουμε ότι θα κινηθεί προς την τελική επίλυση του πολύπλοκου αυτού ζητήματος.

Κλείνοντας, να τονίσουμε ότι το υπάρχον νομικό πλαίσιο που διέπει την Υ.Α., όντας από τα πιο φιλελεύθερα στον κόσμο, έχει ανοίξει στη χώρα μας τις πύλες του προς τον ιατρικό τουρισμό. Συγκεκριμένα, η Ελλάδα μπορεί να υποδεχθεί υπογόνιμα ζευγάρια που στις χώρες τους υπηρεσίες που προσφέρει η Υ.Α., όπως η κατάψυξη σπέρματος, ωαρίων, εμβρύων, ορχικού και ωοθηκικού ιστού, δωρεά ωαρίων απαγορεύονται, είτε για θρησκευτικούς λόγους είτε γιατί το νομικό πλαίσιο είναι ανελαστικό. Στις μέρες της οικονομικής κρίσης, η εισροή τέτοιας κατηγορίας τουριστών μόνο θετικά αποτελέσματα θα έχει για την οικονομία της χώρας μας.

Bιβλιογραφία

1. ΦΕΚ Νο 17 (27-1-2008) Νόμος 3305 – «Εφαρμογή της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής».
2. ΦΕΚ Νο 670 (16-4-2008) Περί καταβολής δαπανών και αποζημίωσης στις περιπτώσεις διάθεσης γαμετών χωρίς αντάλλαγμα και παρένθετης μητρότητας.
3. ΦΕΚ Νο 327 (18-1-2002) Νόμος 3089 – Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή.

Ιούλιος, 2014