Περήφανα γηρατειά, αιωνόβιοι και υπεραιωνόβιοι

Το προσδόκιμο επιβιώσεως, αλλά και ο αριθμός των αιωνόβιων (όσων ζουν άνω των 100 ετών) και υπεραιωνόβιων (άνω των 110 ετών), αυξάνει χρόνο με το χρόνο στις προηγμένες, τουλάχιστον, χώρες, χάρη στη βελτίωση των συνθηκών δημόσιας και ατομικής υγιεινής και στις προόδους που σημείωσε η ιατρική, κυρίως στη δραστική μείωση της περιγεννητικής θνητότητας, στην καταπολέμηση θανατηφόρων λοιμώξεων, των καρδιαγγειακών παθήσεων και ορισμένων μορφών καρκίνου, στον έλεγχο του σακχαρώδη διαβήτη και στη βελτίωση της χειρουργικής τεχνικής.

Γράφει ο
Βασίλης Τσακρακλίδης
Παθολογοανατόμος

Στις χώρες αυτές πολλοί άνθρωποι εγγίζουν το βιολογικό όριο ζωής που η γενετική τους προδιάθεση καθορίζει, ζώντας περισσότερο, υγιέστεροι, καλύτερα από ποτέ1. Φόβοι εκφράζονται όμως ότι η επιδημία της παχυσαρκίας, η οποία πλήττει ήδη πολλές προηγμένες χώρες, θα αναστρέψει την πορεία για μακροζωία και καλύτερη ποιότητα ζωής2.

Η εικόνα 1 δείχνει παραστατικά την αύξηση του προσδόκιμου επιβιώσεως κατά τα τελευταία 50 χρόνια σε 4 χώρες, που διαθέτουν τεκμηριωμένα στοιχεία.

Πίν.1. Προσδόκιμο επιβιώσεως σε μακρόβιους πληθυσμούς

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο πίνακας 1 που κατατάσσει την Ελλάδα ανάμεσα στις χώρες με το υψηλότερο προσδόκιμο επιβιώσεως. Στις ΗΠΑ, το προσδόκιμο επιβιώσεως όσων γεννήθηκαν το 1910 ήταν 47 έτη, το 1960 ήταν 70 και το 1998 ήταν 78 έτη. To προσδόκιμο επιβιώσεως των ανδρών 65 ετών στις ΗΠΑ σήμερα είναι 14,9 έτη και των συνομηλίκων γυναικών 19,1 έτη. Το προσδόκιμο επιβιώσεως των γυναικών είναι μεγαλύτερο από αυτό των ανδρών, αλλά πρόσφατη μελέτη στη Βρετανία δείχνει ότι το προσδόκιμο επιβιώσεως των ανδρών τείνει να εξομοιωθεί με αυτό των γυναικών3. Αυτό αποδίδεται στην αλλαγή των συνθηκών εργασίας των γυναικών προς το δυσμενέστερο και στην αύξηση του αριθμού των γυναικών που υιοθετούν «ανδρικές» ανθυγιεινές συνήθειες ζωής, όπως το κάπνισμα και το ποτό2.

Πολλές χώρες της πρώην Σοβιετικής Ενώσεως, όπως η Γεωργία, ο Καύκασος, το Αζερμπαϊτζάν, υπερηφανεύονται ότι έχουν τον μεγαλύτερο αριθμό αιωνόβιων και υπεραιωνόβιων κατοίκων. Για έναν από αυτούς, διατείνονται ότι έζησε 168 χρόνια! Η κριτική ανάλυση όμως καθεμιάς περιπτώσεως έδειξε ότι πρόκειται για, ηθελημένες πολλές φορές, υπερβολές και ότι το προσδόκιμο επιβιώσεως στις χώρες αυτές είναι χαμηλότερο από αυτό των ΗΠΑ.

Αποδεδειγμένα ο μακροβιότερος κάτοικος στον πλανήτη μας υπήρξε η Γαλλίδα Jeanne Calment που απεβίωσε το 1997 μετά από 122 χρόνια και 164 ημέρες ζωής (εικ.2). Στα 10 άτομα που αποδεδειγμένα έζησαν 115 με 122 χρόνια, περιλαμβάνονται 9 γυναίκες και ένας άνδρας. Σε όλες τις ομάδες αιωνόβιων που μελετήθηκαν έως τώρα 8 με 9 στους 10 ήσαν γυναίκες (εικ.3).

Ο αριθμός των αιωνόβιων αυξάνει με σταθερά ανοδικούς ρυθμούς σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες. Στις ΗΠΑ, αλλά και σε πολλές αναπτυγμένες χώρες, οι αιωνόβιοι αποτελούν σήμερα την ταχύτερα αναπτυσσόμενη πληθυσμιακή ομάδα. Στην Ιαπωνία το 1963 καταμετρήθηκαν 153 αιωνόβιοι, το 1981 έγιναν 1000, το 1998 ήσαν 10.000 και το 2003 έφθασαν τις 20.000 (αναλογία 20 αιωνόβιων ανά 100.000 κατοίκους).

Οι αιωνόβιοι απολαμβάνουν συνήθως πολύ καλή ποιότητα ζωής μέχρι το θάνατό τους, που επέρχεται κυρίως από καρδιαγγειακή πάθηση (40%), αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο, καρκίνο, χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια, πνευμονία, σακχαρώδη διαβήτη.1,4,5. Σύμφωνα με το ονομαζόμενο όριο Hayflick (τα φυσιολογικά σωματικά κύτταρα, σε αντίθεση με τα καρκινικά, μπορούν να πολλαπλασιάζονται μέχρι τον αριθμό των 50 περίπου μιτώσεων, μετά πεθαίνουν), η μέγιστη διάρκεια ζωής δεν μπορεί να είναι σημαντικά μεγαλύτερη από τα 122 χρόνια που έζησε η Γαλλίδα Calment. Αν και πολλοί βιολόγοι υποστηρίζουν ότι η διάρκεια ζωής του ανθρώπου μπορεί να φθάσει τα 160 και 200 χρόνια.

Οι αιωνόβιοι είναι μια ξεχωριστή κατηγορία ανθρώπων, οι τυχεροί των τυχερών, αφού έχουν ξεπεράσει θανατηφόρες επιδημίες, ατυχήματα και καταστροφικούς πολέμους που οδηγούν στο θάνατο εκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο. Οι αιωνόβιοι, όχι μόνο ζουν περισσότερο, αλλά απολαμβάνουν συνήθως και καλύτερη ποιότητα ζωής από άτομα μικρότερης ηλικίας.

Οι αιωνόβιοι έχουν γίνει αντικείμενο εντατικής μελέτης πολλών επιστημόνων που ελπίζουν να ανακαλύψουν σ΄αυτούς στοιχεία που θα τους βοηθήσουν να κατανοήσουν τι είναι αυτό που τους έκανε αιωνόβιους και να βρουν τρόπους να βοηθήσουν τους νέους ανθρώπους να επιμηκύνουν τη ζωή τους.

Οι μέχρι σήμερα μελέτες1,5-7 έχουν δείξει ότι οι αιωνόβιοι είναι κυρίως γυναίκες, πρωτότοκοι, και έζησαν σε αγροτικές περιοχές.

Άλλα διακριτικά χαρακτηριστικά τους είναι:

• Αγαπούν τη ζωή
• Είναι αισιόδοξοι, αλλά και ρεαλιστές
• Εξακολουθούν να ασκούνται
• Έχουν έντονη πνευματική δραστηριότητα
• Απολαμβάνουν τις μικρές χαρές της ζωής
• Έχουν πολλά και ποικίλα ενδιαφέροντα
• Έχουν κοινωνική δραστηριότητα
• Έχουν καλή αίσθηση του χιούμορ
• Έχουν θρησκευτική πίστη και πνευματικά ενδιαφέροντα
• Έχουν χαμηλή αρτηριακή πίεση
• Δεν καπνίζουν, δεν πίνουν υπερβολικά.

Η γεροντική ηλικία χαρακτηρίζεται από μικρή έως μεγάλη έκπτωση των σωματικών και πνευματικών δυνατοτήτων, απώλεια της ακοής και της οράσεως, καθώς και από αρθραλγίες, λόγω φθοράς του αρθρικού χόνδρου. Εξωτερικά, εύκολα αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά, είναι το άσπρισμα των μαλλιών, η φαλάκρα, οι ρυτίδες, η απώλεια των δοντιών, η ελάττωση της μυικής μάζας. Το κυτταρικό υπόβαθρο του γήρατος αποτελούν οι αλλοιώσεις οργανιδίων, όπως των μιτοχονδρίων και της συσκευής Golgi, της χρωματίνης και των χρωμοσωμάτων, η άθροιση λιπιδίων και η ελάττωση του γλυκογόνου στο κυτταρόπλασμα. Οι αλλοιώσεις της μεσοκυττάριας ουσίας είναι πιο έκδηλες στις κολλαγόνες και τις ελαστικές ίνες.

Όλοι οι άνθρωποι δεν γερνάνε ομοιόμορφα. Άλλοι παρουσιάζουν πολύ έκδηλα τα σημεία του γήρατος και άλλοι ελάχιστα. Πολλοί υποστηρίζουν ότι τα «καλά γεράματα» χτίζονται καθόλη τη διάρκεια της ζωής. Σ΄αυτό συμβάλλουν, μεταξύ άλλων, η μακροχρόνια ήρεμη οικογενειακή ζωή, και ο προληπτικός ιατρικός και οδοντιατρικός έλεγχος.

Εξωτερικοί παράγοντες, όπως και τυχαίες γονιδιακές μεταλλάξεις που συμβαίνουν στα κύτταρα σε όλη τη διάρκεια της ζωής, καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό αν θα ζήσουμε έως το μέσο προσδόκιμο επιβίωσης. Η αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των καρδιαγγειακών παθήσεων, των αγγειακών εγκεφαλικών επεισοδίων και των κακοήθων νεοπλασμάτων, προσδοκάται ότι θα αυξήσουν το σημερινό προσδόκιμο επιβίωσης κατά 15 τουλάχιστον χρόνια. Η επιπλέον επιβίωσή μας εξαρτάται από τα γονίδια που έχουμε κληρονομήσει από τους γονείς μας. Υπάρχουν τα μεταλλαγμένα «κακά» γονίδια, αυτά που ευνοούν τη νοσηρότητα, όπως το BRC1 και το APC, και τα «καλά» γονίδια που ευνοούν τη μακροζωία. Τα παιδιά και τα εγγόνια αιωνόβιων έχουν περισσότερες πιθανότητες να ζήσουν 100 ή περισσότερα χρόνια. Στην Οκινάουα (γνωστή από το Β΄ παγκόμιο πόλεμο), στην Ελλάδα, στις ΗΠΑ και άλλες προηγμένες χώρες, οι άνθρωποι ζουν πολύ κοντά στο όριο που καθορίζει η γενετική τους προδιάθεση.

Σε μύγες και σκουλήκια έχουν βρεθεί τα γονίδια της μακροβιότητας. Κανένας από τους παράγοντες που μελετήθηκαν μέχρι σήμερα δεν μπορεί από μόνος του να σταματήσει ή να επιβραδύνει τη γήρανση στον άνθρωπο και τα λοιπά σπονδυλωτά.. Ελπίδες είχαν στηριχθεί στην αναπλήρωση των οιστρογόνων και αργότερα της τεστοστερόνης και της σωματοτρόπου ορμόνης. Άλλοι 8-10 μελετούν τις τελομεράσες που καθορίζουν τη ζωή του κυττάρου, με την ελπίδα ότι μπορεί να καθορίζουν και τη ζωή του ατόμου, καθώς και το μιτοχονδριακό DNA, που κληρονομείται από τη μητέρα. Σε γονιδιακό επίπεδο μελετώνται, μεταξύ άλλων, η απολιποπρωτεϊνη Ε, που σχετίζεται με το μεταβολισμό της χοληστερίνης, το μετατρεπτικό ένζυμο της αγγειοτασίνης (ACE), που σχετίζεται με την υπέρταση, τα HLA που σχετίζονται με την ανοσιακή αντίδραση, ο αναστολέας του ενεργοποιητή του πλασμινογόνου 1 (Agt), που σχετίζεται με την αρτηριοσκλήρωση. Πρόσφατα εντοπίσθηκε στο χρωμόσωμα 4 ένας τόπος που συνδέεται με τη μακροζωία1,2.

Για το γιατρό που δίνεται ολοκληρωτικά στην επιστήμη του και σπάνια διαθέτει χρόνο για οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα, η εποχή της συνταξιοδότησης είναι πολύ δύσκολη και επηρεάζει δραματικά την επιβίωσή του. Απευθυνόμενοι στο νέο γιατρό, σε πόνημά μας το 198411 γράφαμε: «Από τώρα που είσαι νέος προσπάθησε να κρατήσεις, όσο σου είναι δυνατό, περισσότερα εξωϊατρικά ενδιαφέροντα. Θα σε βοηθήσουν να διατηρήσεις την ανθρωπιά σου και να βελτιώσεις το κύρος σου ως γιατρός και πολύπλευρα μορφωμένος επιστήμονας, αλλά και θα δώσουν νέο νόημα και δύναμη στη ζωή σου, όταν μετά από μακροχρόνια θητεία αποφασίσεις να παύσεις να ασκείς την ιατρική».Τώρα, που αισίως έφθασα στα 73 μου, σκέφτομαι πόσο και για πόσο χρόνο, η παραίνεση αυτή που έγραψα και για τον εαυτό μου, μπορεί να με βοηθήσει να ζήσω «ανώδυνα, ανεπαίσχυντα και ειρηνικά» τα χρόνια που μου έχουν απομείνει.

Βιβλιογραφία

1.Friedenberg RM. Longevity perspectives. Radiol 2002; 223: 597-601.
2. Mor V. The compression of morbidity hypothesis: A review of research and prospects for the future. Am J Geriatr Soc 2005; 53: S308-9.
3.Brettingham M. Men’s life expectancy is catching up with wemen’s. BMJ 2005; 331:656.
4..Bowling A, Dieppe P. What is successful ageing and who should define it? BMJ 2005; 331: 1548-1551.
5. Roos NP, Havens B. Predictors of successful aging: a twelve-year study of Manitoba elderly. Am J Publ Health 1991; 81:63-68.
6. Predicting changes in physical performance in a high-functioning elderly cohort: MacArthur studies of successful aging. J Gerontol 1994; 49:M97-108.
7. Successful aging and well-being. Self-rated compared with Rowe and Kahn. Gerontologist 2002; 42: 727-733.
8. De Benedictis G et al. Mitochondrial DNA inherited variants are associated with successful aging and longevity in humans. FASEP j 1999; 13: 1532-1536.
9. Zubenko GS et al. Genome survey for loci that influence successful aging. Am J Geratr Psychiatry 2002; 10: 619-630.
10. Perls T, Terry D. Understanding the determinants of exceptional longevity. Ann Intern Med 2003; 139: 445-449.
11.Για το νέο συνάδελφο. Από το βιβλίο των Β.Τσακρακλίδη, Κ.Ι. Γουργουλιάνη «Ιατρική Γραφή και Λόγος» Γ’ Εκδοση. Εκδόσεις ΒΗΤΑ, Αθήνα 2003. Σελ.20

Εικ.1.Προσδόκιμο επιβιώσεως σε 4 αναπτυγμένες χώρες το δεύτερο ήμισυ του εικοστού αιώνα (Okinawa centenatian center)

Εικ.2. Jeanne Calment, o γηραιότερος άνθρωπος επί της γης.

Εικ.3. Αριθμός αιωνόβιων στις ΗΠΑ τα τελευταία 30 χρόνια

Ιούνιος 2007